Powroty do fajczarskich zdarzeń sprzed lat, wspomnienia i reminiscencje, przypadły nam w tym roku bardzo do gustu. Dziś publikujemy artykuł Jakuba Puziuka z Muzeum Archeologicznego w Krakowie, z Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych.
Niemal dokładnie trzy lata temu zakończono prezentację wystawy czasowej pt. Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa, którą przygotowało Muzeum Archeologiczne w Krakowie we współpracy z Zamkiem Królewskim na Wawelu (jej patronem medialnym był serwis e-fajkowy kalumet.pl). Na kanwie wspólnych doświadczeń środowiska archeologów i fajczarzy, współpracujących przy wielowymiarowym projekcie naukowo-popularyzatorskim, warto pokusić się o treściwe podsumowanie tej inicjatywy, której towarzyszyło szereg innych wydarzeń o wymiarze badawczym i edukacyjnym.
Wystawa „Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa”. Aranżacja orientalnej „kawiarni” (zdjęcia – A. Susuł)
Formy popularyzacji nauki dotykają również zagadnień lub obyczajów źle postrzeganych i społecznie napiętnowanych, do których zaliczyć można m.in. spożywanie napojów alkoholowych czy palenie wyrobów tytoniowych. Potrzeba zaprezentowania pewnych zjawisk lub przedmiotów, znajdujących się w orbicie takich tematów tabu, nie może jednak wiązać się z całkowitym odrzuceniem lub koloryzowaniem kwestii związanych z nałogiem. W przypadku działań związanych z popularyzacją archeologii, takie zagadnienia pojawiają się zdecydowanie rzadziej, dotyczą one jednak źródeł kultury materialnej, które także są odzwierciedleniem dawnych praktyk lub obyczajów, związanych najczęściej z ludzkimi słabościami. W tak skomplikowany społecznie kontekst, wpisywała się omawiana ekspozycja prezentowana szerokiej publiczności w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.
Celem wystawy było nowatorskie spojrzenie na jedno z ważniejszych źródeł kultury materialnej okresu nowożytnego, które jako przybory powszechnie zaczęto stosować w Europie od XVII wieku. Fajki dla archeologa są zarówno cennym w analizie zabytkiem, chociażby w kontekście badań nad datowaniem warstw nowożytnych, jak i niepodważalną w interpretacji, materialną pozostałością dawnych zwyczajów oraz mody. Przybory do palenia tytoniu odkrywane w Krakowie, odzwierciedlają przywiązanie mieszkańców tego miasta do obyczajów płynących głównie z tradycji wschodniej (tureckiej). Źródła te, wskazują ponadto, że ówcześni konsumenci stosowali zarówno towar miejscowej produkcji, jak i wysokiej jakości akcesoria, wytwarzane w innych europejskich ośrodkach.
Wystawa „Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa”. Gabloty z zespołami zabytków i tablicami (zdjęcia – A. Susuł)
Ekspozycja „Mieszczańska kultura palenia tytoniu”, została zaaranżowana w dwóch pomieszczeniach, nawiązujących do tytoniowego „zwyczaju” oraz jego „akcesoriów”. Zwiedzający wprowadzany był początkowo do egzotycznego świata tureckiej „kawiarni”, która stanowić miała orientalne tło dla głównego nurtu narracji – przedstawienia dotychczasowego stanu wiedzy na temat historii krakowskiej fajki na podstawie znalezisk archeologicznych. Twórcy pragnęli pokazać te przedmioty jako materialny dowód orientalizacji kultury dawnych mieszczan pod wpływem tradycji tureckiej. Zwiedzając „kawiarnię”, można było zatem odbyć podróż do innego wymiaru kulturowego, związanego z egzotyką wschodnioeuropejskiego fajczarstwa. Pomieszczenie to wyposażone w odpowiednie akcesoria meblarskie, miało dodatkowo na celu oswojenie się zwiedzającego zarówno z orientalnym klimatem, jak i tajemniczym zagadnieniem fajczarstwa, które w „archeologicznej” odsłonie udostępnione zostało w kolejnej sali. Wyeksponowane tam źródła wykopaliskowe, stanowiły unikalną kolekcję w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz Zamku Królewskiego na Wawelu. W uporządkowanych, tematycznych grupach, zaprezentowano gliniane fajki jednorodne, lulki oraz akcesoria wykonane z porcelany, pochodzące z okresu od XVII do 1. poł. XX w., które opracowane zostały szczegółowo na towarzyszących gablotom planszach. W zbiorach tych dominowały gliniane lulki, produkowane zarówno w miejscowych, jak i zagranicznych warsztatach. Uwagę zwracały w szczególności wysokiej jakości lulki wytwarzane z słynnych zakładach Monarchii Habsburgów i późniejszego państwa Austro-Węgier, zlokalizowanych m.in. na terenie dzisiejszej Słowacji lub Austrii (np. Bańska Szczawnica, Theresienfeld). Licznie reprezentowane były również egzemplarze akcesoriów porcelanowych pochodzenia austro-węgierskiego, gdzie wyróżniały się metalowe elementy takich fajek spełniające funkcje ozdobne i użytkowe. Całości obrazu prezentowanej kolekcji, dopełniał niewielki zbiór glinianych fajek jednorodnych, produkcji holenderskiej i pruskiej.
Fajka turniejowa (rekonstrukcja Marka Parola i Zbyszka Bednarczyka) (zdjęcie – J. Puziuk)
Istotną rolę zarówno w procesie tworzenia ekspozycji, jak i towarzyszących jej wydarzeń naukowo-edukacyjnych, spełniała współpraca z „I Krakowską Lożą Fajki”. Współczesna historia „Loży”, zrzeszającej krakowskie grono koneserów i propagatorów sztuki palenia w fajce, stała się ważnym uzupełnieniem głównego nurtu archeologicznej narracji wystawy, spełniając rolę współczesnego kontynuatora tradycji fajczarskich wśród mieszczan krakowskich. Gablota z zaprezentowaną prywatną kolekcją członków „Krakowskiej Loży”, jako ostatnia w pomieszczeniu z zabytkami archeologicznymi, „łączyła” nowożytną tradycję ze współczesnym ruchem fajczarskim. Wiedza praktyczna i teoretyczna zarówno członków „Loży”, jak i innych klubów fajczarskich, została efektywnie zagospodarowana podczas sesji naukowej przeprowadzonej przed wernisażem (udział w niej wzięli członkowie klubów fajki – Marek Parol, Adam Zając, Piotr Rudnicki oraz archeolodzy – Magdalena Szewczyk-Wojtasiewicz, Jakub Puziuk). Ponadto z udziałem zaprzyjaźnionych fajczarzy, miał miejsce niezwykle interesujący eksperyment archeologiczny, związany z wykonaniem kopii jednej z zabytkowych fajek, eksponowanej na wystawie. Stała się ona dzięki rekonstrukcji słynnych polskich fajkarzy – Marka Parola i Zbigniewa Bednarczyka, akcesorium turniejowym, podczas jubileuszu 25-lecia „Krakowskiej Loży”, który po zakończonym wernisażu celebrowany był zawodami w wolnym paleniu fajki.
Afisz sesji naukowej pt. „Mieszczańska kultura palenia tytoniu” przeprowadzonej przed wernisażem
Wystawa Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa została również efektywnie wykorzystana w działalności edukacyjnej i popularyzatorskiej, prowadzonej w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. W ramach oferty dla osób dorosłych i seniorów, przygotowano program edukacyjny Kalumet, czyli fajka pokoju, polegający na cyklu spotkań, przybliżających w oparciu o ekspozycję, zagadnienia nowożytnego fajkarstwa oraz fajczarstwa. Zorganizowano warsztaty na których m.in. zaprezentowano zabiegi rzemieślnicze związane z wykonaniem fajki glinianej. Odbył się również cykl wykładów popularnonaukowych, gdzie zarówno archeolodzy, jak i znawcy sztuki fajczarskiej będący członkami polskich klubów, prezentowali zabytkowe fajki oraz współczesne arkana palenia. Ofertę edukacyjną skierowano również do studentów wyższych uczelni, w szczególności archeologii, historii oraz kulturoznawstwa, którzy mieli możliwość zgłębienia mało znanego zagadnienia i poznania zabytków, stanowiących również dziedzictwo kulturowe Małopolski.
Wystawa „Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa”. Tablica „Pierwszej Krakowskiej Loży Fajki” (oprac. graf. M. Grosse)
Ulotka informacyjna programu edukacyjnego „Kalumet, czyli fajka pokoju”
Popularyzacja nawet tak „obciążonego” zagadnienia jak palenie tytoniu, przy odpowiedniej propozycji przekazu, nie musi razić osób temu niechętnych, ale dodatkowo je zaciekawić. W tym kontekście, innowacyjna formuła prezentacji zagadnień archeologicznych oraz efektywna realizacja muzealnego programu naukowo-edukacyjnego, wykonywanego we współpracy ze społecznością lokalnych fajczarzy, z pewnością przyczyniły się do sukcesu „Mieszczańskiej kultury palenia tytoniu”. Mimo wielu obaw, ekspozycja była ważnym wydarzeniem kulturalnym w Krakowie i mogła się poszczycić wysoką ponad trzydziestotysięczną frekwencją.
Jakub Puziuk
Muzeum Archeologiczne w Krakowie
Dział Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych
