Niedawno ukazała się wspaniale wydana przez Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” prawie pięćsetstronicowa praca zbiorowa pod redakcją Barbary Papaj, pt. „Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem”, Chorzów 2020.

Z zaprezentowanych w niej informacji o przeprowadzonych badaniach archeologicznych i dendrochronologicznych wynika, że uważany wcześniej za obiekt związany z manufakturą zabytkowy drewniany budynek  przy obecnej ul. Fabrycznej 7 w Zborowskiem (fot. 1), został zbudowany po zaprzestaniu działalności śląskiej fabryki fajek. A prawdopodobnie jedyną już budowlą, będącą pozostałością po osiemnastowiecznej manufakturze jest znajdująca się pod tym obiektem sporych rozmiarów piwnica o sklepieniu kolebkowym, z dwiema wnękami w murze i znajdującymi się w nich ceglanymi schodami.

Ponieważ wiele lat zajmowałem się historią dawnej fabryki fajek glinianych w Zborowskiem i jej wyrobami, koledzy z gdańskiego środowiska fajczarskiego poprosili mnie o przypomnienie początków badań związanych z tą manufakturą i odniesienie się do ustaleń zawartych w przywołanej wyżej książce.  Przenieśmy się zatem w lata 80. XX wieku.

W 1986 roku, po powołaniu Klubu Kolekcjonerów Fajek Glinianych, funkcjonującego pod patronatem Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego, podjąłem się ustalenia, w jakich miejscowościach znajdowały się wytwórnie znane z napisów na cybuchach: „Schlesis Fabrice”, „Fabriq Rostin” i „Weissenspring”. Zacząłem od poszukiwań śląskiej fabryki fajek. Dla tego terenu dysponowałem znalezionymi w Gdańsku, Toruniu i Warszawie cybuchami znakowanymi „Schlesis Fabrice” i „Fabrike in Schlesien” oraz informacjami wskazującymi na wytwórnie fajek glinianych w Zgorzelcu, Bolesławcu, Zaborzu, Wrocławiu i Zborowskiem. Później część z tych informacji okazała się błędna.

Żadna literatura nie określała, jaka wytwórnia sygnowała swoje wyroby napisem „Fabrike in Schlesien”, dlatego po znalezieniu w Warszawie fajki glinianej z napisem „Breslau” (fot. 2) sporo badaczy uznało, że śląska fabryka fajek znajdowała się we Wrocławiu. Tym bardziej było to prawdopodobne, że najwięcej cybuchów z napisem „Fabrike in Schlesien” odkryto w historycznej stolicy Śląska.

Bardzo istotna wydawała się też wzmianka pochodząca z książki „Rzemiosło artystyczne w Muzeum Śląskim we Wrocławiu”, wydanej w 1954 roku. Podano tam: Pod wpływem wyrobów pruszkowskich pozostawała produkcja manufaktury w Glinicy, w pow. lublinieckim, która powstała z połączenia z fabryką fajek glinianych w Zaborzu w 1753 roku. Po serii niepowodzeń w poszukiwaniach śląskiej fabryki fajek, wynikających z tych błędnych informacji, przyszła kolej na Zborowskie.

Na początku 1988 roku nawiązałem kontakt z Witoldem Segethem ze Zborowskiego, którego zainteresował fajczarski temat. Pan Segeth zrobił wstępne rozpoznanie na terenie wsi i wkrótce otrzymałem od niego informację o występujących w Zborowskiem fragmentach fajek glinianych.

W czerwcu 1988 roku, podczas wspólnych poszukiwań, zlokalizowaliśmy pod warstwą darni, na łące przy plebanii, ogromne skupisko fragmentów fajek i innych odpadów produkcyjnych. To niezwykle interesujące odkrycie było możliwe dzięki uprzejmości i pomocy miejscowego proboszcza ks. Jana Grochli.

Po odczytaniu pierwszych napisów na odkrytych cybuchach nie było już żadnych wątpliwości, że tajemnicza „Schlesis Fabrice” znajdowała się w Zborowskiem.

Po tych ustaleniach dyrektor Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku dr Przemysław Smolarek zorganizował tam badania archeologiczne, na których byłem konsultantem. Wykopaliska ograniczyły się do miejsca występowania odpadów produkcyjnych, które zlokalizowaliśmy wcześniej na łące należącej do parafii, a prowadziła je archeolog Dorota Mikłaszewicz z Centralnego Muzeum Morskiego.

Według relacji sędziwych mieszkańców Zborowskiego część wsi, gdzie odkryliśmy niezliczone fragmenty fajek i odpadów produkcyjnych, nazywano kiedyś „Fabryką” (mówiło się: „Ida na fabryka”). Twierdzili oni, że z zabudowań fabrycznych nic się nie zachowało. Ostatnią pozostałością manufaktury miały być dwie duże sklepione piwnice usytuowane na terenie ogródków działkowych, rozebrane w okresie międzywojennym.

Niezrażeni tymi opowieściami kontynuowaliśmy poszukiwania reliktów fabryki fajek, skupiając swoją uwagę na przeznaczonym do rozbiórki dużym drewnianym budynku przy obecnej ul. Fabrycznej 7.

Po szczegółowych oględzinach uznaliśmy, że jest to budynek osiemnastowiecznej manufaktury, gdyż takiej sklepionej kolebkowo piwnicy nie mogła mieć w tamtym czasie wiejska chałupa mieszkalna (fot. 3). Ponadto wiedzieliśmy, że nawet najbardziej znane osiemnastowieczne polskie manufaktury wyrobów porcelanowych mieściły się w przypadkowych budynkach. A z wypożyczonej w bibliotece książki „Polska porcelana” (1975) dowiedzieliśmy się, że gdy wznoszono nowe manufaktury, to były one najczęściej drewniane, ewentualnie z murowaną przybudówką przeznaczoną na piec.

Interwencja u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Częstochowie i pisany na gorąco artykuł: „Zborowskie – polska Gouda” (1988) odniosły pożądany skutek. Decyzja o rozbiórce omawianego obiektu została cofnięta.

Wkrótce Witold Segeth znalazł przedwojenny kalendarz powiatu dobrodzieńskiego („Heimatkalender der Kreises Guttentag 1939”) zawierający obszerny artykuł miejscowego nauczyciela na temat manufaktury, a w nim zdjęcie budynku przy obecnej ul. Fabrycznej 7, określanego jako dawna fabryka fajek glinianych (fot. 4). Link do artykułu w Heimatkalender (od str. 70 – dalej): https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/133374/edition/125322/content

Nasze działania spowodowały wpisanie budynku przy ul. Fabrycznej 7 do rejestru zabytków jako fabryki fajek, co przyczyniło się do jego ocalenia.

Wiele lat później został on wspaniale wyremontowany (nagroda w konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany 2017”), natomiast w Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” powstała jego replika.

Równie bezcenna dla historii regionu jest znajdująca się pod budynkiem starsza od niego piwnica, o czym może świadczyć poniższy fragment opracowania dr. Przemysława Nocunia zawarty w książce „Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem”. Czytamy tam: Plany Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” względem wykonanej na obszarze ekspozycji terenowej kopii domu ze Zborowskiego obejmują stworzenie ekspozycji na temat historii fabryki fajek, która zaprezentowana będzie w zreplikowanej w Chorzowie piwnicy (stanowiącej „in situ” jedyny prawdopodobny relikt manufaktury) […].

Fakt, że w świetle najnowszych badań archeologicznych i dendrochronologicznych budynek przy ul. Fabrycznej 7 w Zborowskiem okazał się „jedynie” cennym obiektem śląskiego budownictwa ludowego, został przyjęty przez niektórych mieszkańców gminy z pewnym niezadowoleniem i powątpiewaniem. To może dziwić, gdyż z faktami się nie dyskutuje, a po prostu przyjmuje się je do wiadomości.

Dzięki specjalistycznym badaniom są teraz w Zborowskiem dwa zabytki w jednym: drewniana chałupa mieszkalna z 1839 roku oraz sklepiona kolebkowo piwnica, będąca pozostałością osiemnastowiecznej manufaktury.

Budynek przy ul. Fabrycznej 7 i znajdująca się pod nim starsza od niego murowana piwnica, to oryginalne obiekty (fot. 5), w których odczuwa się niepowtarzalny klimat i ducha czasu. Urządzenie tam dwóch wystaw stałych (związanej z historią fabryki oraz etnograficznej), a obok budynku dodatkowo jeszcze np. ekspozycji poświęconej znakom granicznym, których w Zborowskiem jest sporo (przeniesionych wcześniej z dawnej granicy polsko-niemieckiej), stanowiłoby niewątpliwie dużą atrakcję turystyczną.

Natomiast książka pt. „Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem” ma ogromne znaczenie nie tylko ze względu na zawarte w niej ustalenia, ale także w promocji Zborowskiego, gminy i regionu.

Edward Zimmermann

POLECAMY !!!

Link do artykułu o książce: https://katowice.wyborcza.pl/katowice/7,35018,26960039,o-fajkach-na-slasku-i-nie-tylko-dostepna-jest-nowa-publikacja.html

Od redakcji:

Bardzo cieszymy się z takiego rozwoju zdarzeń. Przede wszystkim dlatego, że po latach starań kilku, kilkunastu pasjonatów, do ich wizji przekonali się muzealnicy i osoby odpowiedzialne za zachowanie naszego dziedzictwa kulturowego.

Byliśmy w Zborowskiem kilka razy, mając nadzieję na ostateczny sukces. I ten nadszedł! Nie, nie rościmy sobie jakiegokolwiek, nawet najmniejszego, prawa do jego „ojcostwa”. Ale dziękujemy Edwardowi Zimmermannowi oraz Autorom książki, którą można jeszcze nabyć TUTAJ, że doczekaliśmy chwili, gdy na fajczarskiej mapie naszego kraju pojawiło się miejsce, które naprawdę warto odwiedzić. Nie pomijając oczywiście Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie.

Serdeczne słowa podziękowania, za przejawy niezwykłej troski o zabytek i gościnność dla wszystkich, którzy pragną go zobaczyć z bliska należą się Witoldowi Segethowi.

Równie serdeczne podziękowania składamy na ręce pracowników Muzeum w Chorzowie, których postawa po prostu nam imponuje.